1. Czym jest Legionella czy jest groźna?
2. Jak można się zarazić Legionellą i co ta bakteria może wywołać?
3. Jakie jest środowisko sprzyjające rozwojowi Legionelli?
4. Jak należy zaprojektować oraz wykonać instalację w budynku by zmniejszyć ryzyko występowania Legionelli?
5. Jaka jest profilaktyka w warunkach domowych?
6. Jaka jest profilaktyka w dużych obiektach?
1. Czym jest Legionella i czy jest groźna?
Legionella jest bakterią, której nazwa została nadana po epidemii wśród uczestników konwentu Legionu Amerykańskiego zorganizowanego w 1976 roku w Filadelfii. Zachorowało wówczas 186 osób, a co najmniej 30 z nich zmarło. Pałeczki będące przyczyną zachorowań zostały wyizolowane i zidentyfikowane w 1977 roku. W badaniach retrospektywnych stwierdzono, że były one odpowiedzialne również za epidemię zachorowań z objawami grypopodobnymi, która miała miejsce w 1968 roku w mieście Pontiac w stanie Michigan, określaną jako gorączka Pontiac. W 1978 roku biolog Sydney Brenner wraz ze swoim zespołem naukowym, po przeanalizowaniu między innymi wyników badań genetycznych (homologii DNA), zaproponował utworzenie nowej rodziny Legionellaceae i rodzaju Legionella.
Wg WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) Legionelloza odpowiada za śmierć od 20 do 100 tys. osób rocznie. Najczęstszą przyczyną śmierci jest nieprawidłowo postawiona diagnoza. Objawy zakażenia Legionellą są podobne do innych typowych zakażeń dróg oddechowych, co utrudnia diagnostykę.
2. Jak można zarazić się Legionellą i co może ona wywołać?
Legionella może dostać się do organizmu człowieka drogą kropelkową, przez przewód pokarmowy lub przez ranę na skórze. Największe zagrożenie dla człowieka niesie skażony aerozol oraz mgła wodna (natryski, układy klimatyzacji, fontanny). Nie jest szkodliwe natomiast mycie zębów, czy wypicie skażonej wody, gdyż bakteria ginie w przewodzie pokarmowym. Znikome zagrożenie stanowi też kontakt skażonej wody z raną na skórze.
Legionella wywołuje zapalenie płuc (Legionelloza), gdzie okres inkubacji to 2-10 dni (u ludzi z obniżoną odpornością to nawet 3 tygodnie). Objawy to wysoka gorączka-często powyżej 38°C, silny ból głowy, bóle mięśniowe, suchy kaszel, dreszcze. W późniejszym etapie pojawiają się także: zaburzenia oddychania, ból w klatce piersiowej, splątanie, zaburzenia świadomości, wodnista biegunka, wymioty, rozlany, dotkliwy ból brzucha przy uciskaniu, w stolcu i plwocinie zaobserwować można krew, a u chorych w podeszłym wieku może wystąpić bradykardia.
3. Jakie środowisko sprzyja rozwojowi Legionelli?
Bakterie z rodzaju Legionella występują na całym świecie i są szeroko rozpowszechnione w przyrodzie. Występują w zbiornikach wodnych naturalnych (jeziorach, rzekach, strumieniach) i sztucznych (stawy, baseny, oczka wodne) – szczególnie zawierających muł lub osad denny, w gorących źródłach, a także w wilgotnej glebie. W środowisku naturalnym stanowią one mniej niż 1% ogólnej populacji bakterii i nie stanowią zagrożenia higienicznego, mogą jednak z łatwością kolonizować sieci wodociągowe, urządzenia klimatyzacyjne, stacje dializ, instalacje kąpielowe (np. wanny z hydromasażem, natryski), a także fontanny, myjnie, chłodnie kominowe domowe i przemysłowe, narzędzia chłodzone wodą (obrabiarki, wiertarki, ale również urządzenia dentystyczne), zraszacze ogrodowe itd. Kolonizację ułatwia osad i rdza w rurach oraz zbiornikach z wodą. Bakterie te są odporne na działanie chloru i na wysokie temperatury (poniżej 60°C). Optymalne warunki wzrostu dla Legionelli występują w zbiornikach wodnych o temperaturze wody 20-50°C.
4. Jak należy zaprojektować oraz wykonać instalację w budynku, by zmniejszyć ryzyko występowania Legionelli?
Kolonie bakterii w rurach
W myśl zasady „lepiej zapobiegać niż leczyć” już na etapie projektu i wykonania instalacji wodnej w budynku należy zastosować takie rozwiązania, które zminimalizują ryzyko wystąpienia tej bakterii. Najważniejsze to nie tworzyć bezużytecznych odcinków instalacji; zalegająca latami w takim odgałęzieniu woda jest idealnym miejscem do rozwoju bakterii. Jeżeli nie można takiej sytuacji uniknąć, należy umieścić zawór odcinający na początku takiego odgałęzienia, bezpośrednio przy pionie wodnym. Dobrym rozwiązaniem są też rozdzielacze z zaworami do każdego pojedynczego punktu czerpalnego; należy tylko pamiętać, by ostatni na belce znalazł się najczęściej używany punkt poboru wody. Instalacja wody zimnej i ciepłej powinna być starannie zaizolowana, co zapobiegnie rozgrzewaniu rur wody zimnej przez instalację ciepłej wody.
W przepisach prawnych ustawodawca określił, że „instalacja ciepłej wody powinna zapewniać uzyskanie w punktach czerpalnych temperatury wody nie niższej niż 55°C i nie wyższej niż 60°C, przy czym instalacja ta powinna umożliwiać przeprowadzenie dezynfekcji chemicznej lub fizycznej, w tym termicznej przy temperaturze wody nie niższej niż 70°C, dostosowanej do materiałów zastosowanych w instalacjach”(Dz. U. Nr 75, poz. 690 z późn. zmianami § 120).
Legionella gnieździ się w rurach w tzw. „biofilmie” – aktywnej biologicznie warstwie z osadów kamienia i zanieczyszczeń. Dlatego należy dążyć do stosowania materiałów o gładkich ściankach (np. tworzyw sztucznych) lub miedzi, która ma właściwości antybakteryjne. Istotne jest też niedopuszczanie do powstawania osadów w rurach i zbiornikach (należy stosować filtry oraz magnetyzery, by wyeliminować osady). Duże znaczenie ma też prędkość przepływu wody – nie może być ona zbyt mała.
5. Jaka jest profilaktyka zapobiegania pojawieniu się Legionelli w warunkach domowych?
Profilaktyka w domach jednorodzinnych polega na utrzymywaniu temperatury powyżej 65°C oraz okresowym przegrzewie do temp 70°C zbiorników oraz rur ciepłej wody. Jeśli zbiornik taki współpracuje z nowoczesnym kotłem gazowym lub olejowym, to producenci z reguły umieszczają w jego programatorze algorytm czasowego przegrzewu np. raz na miesiąc. Jeśli nie posiadamy takiego rozwiązania, powinniśmy sami co pewien czas podnosić temperaturę. Dobrą praktyką jest też regularne spuszczanie niewielkiej ilości wody z nieużywanych na co dzień kranów, tak by woda w rurach była możliwie „świeża”.
6. Jaka jest profilaktyka walki z Legionellą w dużych obiektach?
Rozporządzenie Ministra Zdrowia (Dz. U. Nr 61, poz. 417) wprowadza od dnia 1 stycznia 2008 r. obowiązek badania wody ciepłej w budynkach zamieszkania zbiorowego oraz zakładów opieki zdrowotnej zamkniętej w kierunku Legionelli (dopuszczalna liczba mikroorganizmów: < 100 w 100 ml). W zakładach opieki zdrowotnej zamkniętej na oddziałach, w których przebywają pacjenci o obniżonej odporności, w tym objęci leczeniem immunosupresyjnym, pałeczki Legionelli powinny być nieobecne w próbce wody o objętości 1000 ml.
Legionella jest stosunkowo powszechną bakterią i trudno jest ją całkowicie wyeliminować z otoczenia człowieka. Prawdopodobnie każdy z nas styka się z nią na co dzień. Zdrowy człowiek nie jest bardzo podatny na zakażenie i w warunkach domowych występuje ono niezmiernie rzadko. Zupełnie inaczej jest w dużych budynkach z rozległą instalacją hydrauliczną. Problem ten doskonale obrazują poniższe przykłady, które często występują w polskim budownictwie.
Przykład 1: W hotelu może być pokój, który nie był używany przez dłuższy okres i w przewodach wodnych doprowadzających wodę do baterii zalega nieświeża woda.
Przykład 2: W budynku na przestrzeni kilkunastu lat przeprowadzono szereg remontów, przez co pewne pomieszczenia zmieniły swoje przeznaczenie. W pomieszczeniu, w którym była kuchnia urządzono magazyn; nie usunięto jednak rur, a jedynie zakorkowano ich wyloty. Woda w takich odcinkach stanowi miejsce rozwoju drobnoustrojów.
Przykład 3: W starym budynku mamy do czynienia z fragmentami instalacji ciepłej wody użytkowej pozbawionej jakiejkolwiek izolacji. Aby w punkcie czerpalnym temperatura wody miała wymagane 60°C, w węźle cieplnym podniesiono temperaturę do 70°C, co spowodowało wzmożone odkładanie się kamienia w rurach. W wyniku termomodernizacji i dołożenia izolacji można było obniżyć temperaturę wody, co z kolei spowodowało, że w grubej warstwie kamienia kotłowego w rurach pojawiły się kolonie Legionelli.
Przytoczone tu scenariusze to przykłady z „życia wzięte”. Wyraźnie widzimy, że olbrzymie znaczenie dla ochrony przed Legionellą ma tu świadomość zagrożenia zarządcy budynku. Z tym niestety nie jest najlepiej. Na szczęście przytoczone wyżej Rozporządzenie Ministra Zdrowia nie jest jedynie martwym przepisem i często to właśnie w wyniku obowiązkowych kontroli dochodzi do ujawnienia tego zagrożenia.
W dużych budynkach zapobieganie powstaniu skażenia jest znacznie trudniejsze z uwagi na nierównomierność poboru wody z poszczególnych punktów czerpalnych. Z reguły sposoby sprawdzające się w przypadku budownictwa jednorodzinnego nie są już tu tak skuteczne. Dlatego też stosuje się inne metody takie jak: lampy UV, preparaty chemiczne, okresowy przegrzew lub zamontowane na stałe dozowniki odkażalników oraz generatory dwutlenku chloru.
Problem Legionelli w dużych budynkach nie dotyczy wyłącznie instalacji wodociągowej. W równym stopniu zagrożenie stwarza wentylacja oraz klimatyzacja, o której przytoczone wyżej rozporządzenie nie wspomina. W przypadku tych instalacji kluczową rolę odgrywa utrzymanie ich w czystości oraz regularna konserwacja z użyciem dezynfektantów.
Szczególnej uwagi wymagają urządzenia typu jacuzzi wyposażone w pompy wytwarzające drobne bąbelki powietrza w wodzie, tzw. wanny perełkowe. Każdy producent takich urządzeń posiada dedykowane do tego celu środki dezynfekujące w postaci płynu lub tabletek.